بخش دوم نشست پایش مسائل آب شرب(مسائل حل نشده بیلان) در تاریخ 13 اسفند 1399 برگزار شد.

مهندس دهبندی در آغاز نشست ضمن تاکید مجدد بر ضرورت بیلان منابع، بیان کرد تفاوت‌هایی بین بیلان در منابع آب با آنچه در آب و فاضلاب است وجود دارد (تفاوت‌های بنیادی از نظر پارامتر‌های آن) که لازم است روشن شود. وی ادامه داد: بیلان موازنه و بالانسی است بین ورودی‌ها و خروجی‌ها در یک زمان معین،در یک سطح مشخص و حاصل این بالانس یا مثبت است یا منفی و یا صفر. اگر مثبت شود یعنی می‌توان همچنان توسعه بهره‌برداری دهیم. اما اگر منفی شد، یعنی ما بیش از ظرفیت منابع آب برای مصارف مختلف برداشت کرده‌ایم. در چنین شرایطی دو مسیر پیش رو داریم، یا به این مسیر ویرانگر ادامه دهیم و یا ببینیم چه کرده‌ایم که بیش از ظرفیت برداشت کرده‌ایم و چه کنیم که خود را به سطح آن ظرفیت برسانیم. در این نشست بحث بر روی آمار و اطلاعات بخش شرب متمرکز است. متاسفانه همه بخش‌های کشور به نوبه خود در زمینه اطلاعات مشکل دارند و ما هم مستثنا نیستیم. اما می‌توان با همفکری، هم‌افزایی و تلاش تا حدودی دسترسی به آمار و اطلاعات را بهبود بخشید و یا دستگاه‌های متولی تولید آمار در زمان سرمایه‌گذاری نیاز بخش‌های دیگر را هم ببینند و پاسخگو باشند. در ادامه مباحث نشست اول و مشخص شدن ضرورت آمار و اطلاعات بخش شرب لازم است آب و فاضلاب کشور در دو مورد با ما همکاری کند. اول مشخص شدن برداشت و مصرف آب (اطلاعات مکانی- چه حجم آبی از کجا برداشت می‌شود و در کجا استفاده می‌شود). مورد دوم که بسیار حائز اهمیت است، حجم فاضلاب و پساب تولیدی است ( چند درصد هر شهری پساب دارد، پساب به کجا منتقل و در کجا مصرف می‌شود) که این اطلاعات را نداریم و خود موجب نقص در محاسبه بیلان می‌شود.

در پاسخ به اطلاعات بخش فاضلاب مهندس وکیلی بیان نمودند: در بحث بازچرخانی پساب و استفاده از آن در کشور ما، در دهه‌های قبل تعداد تصفیه‌خانه‌ها کم بود و تعداد تاسیسات فاضلاب متناسب با نیاز آن زمان و به معنی دفع فاضلاب بود. یعنی تنها باید فاضلاب از مناطق مسکونی دور می‌شدند و چندان برنامه ریزی برای استفاده مجدد نبود. ولی خوشبختانه در حال حاضر برنامه ریزی‌ها به سمتی رفته که برنامه استفاده از پساب به عنوان یک منبع پایدار مورد توجه و تأکید است و بازچرخانی پساب یک اصل مهم و حیاتی برای نیاز آیندگان است. وی ادامه داد: در ابتدای شروع فعالیت آب و فاضلاب 15 تصفیه‌خانه بیشتر وجود نداشت اما در حال حاضر 230 تصفیه‌خانه فعال (در مدار بهره‌برداری) وجود دارد. جمعیت تحت پوشش فاضلاب در سال 1368 زیر 2.5 میلیون نفر بوده و الان به بیش از 33 میلیون نفر رسیده است. در حال حاضر در بحث فاضلاب حدود 52.4٪ از جمعیت شهری ما برخوردار از تاسیسات فاضلاب هستند ولی در روستاها کمتر از 0.5٪ است. حدود 22.5 میلیون نفر تحت پوشش تاسیسات تصفیه‌خانه‌ها هستند. بعضی از این تاسیسات مربوط به تصفیه‌خانه‌ها هنوز به بهره‌برداری نرسیده است. طبق آمار انتهای سال 98 از سامانه سیماب‌فا طول شبکه‌های جمع‌آوری فاضلاب در کل به حدود 679000 کیلومتر رسیده، دبی ورودی به تصفیه‌خانه‌ها حدود 1.5 میلیارد در سال است، اما بخشی از این فاضلاب ورودی یعنی حدود 1.3 میلیارد پساب تولیدی است که از تصفیه‌خانه‌ها خارج می‌شوند. تعداد شهرهایی که از تاسیسات فاضلاب برخوردارند حدود 331 مورد است. پسابی که در تصفیه خانه‌ها تولید می‌شوند از نطر کیفی، بخش عمده‌ای بستگی به نوع فرآیند تصفیه‌خانه‌ها دارد. تصفیه‌خانه‌ها در ابتدا بیشتر بر روی سیستم‌های ساده‌تر مثل لاگون‌های هوادهی، برکه‌های تثبیت و بخشی هم فرآیند پیچیده‌تر مثل لجن فعال بود. ولی طی سال‌های اخیر با توجه به نیاز به بازچرخانی، استفاده از پساب‌ها مطرح شده و استانداردهای تخلیه پساب هم سخت‌گیرانه تر شده، در واقع بهره‌گیری از فرآیند‌های پیشرفته‌تر که قادرند هم استانداردها را جوابگو باشند و هم پساب‌هایی تولید کنند که حتی تخلیه به آب‌های سطحی و آبخوان و سایر مصارفی که نیاز به استانداردهای سختگیرانه‌ باشد، می‌توانند این تصفیه خانه‌ها تامین کنند. در واقع آن 230  تصویه خانه‌ای که عنوان شد، که ترکیب فرآیند آن‌ها به صورت خلاصه به این گونه است: حدود 118 تصفیه خانه در کشور لجن فعال داریم که شامل لجن فعالل متداول، لجن فعال پیشرفته، 48 تصفیه‌خانه برکه‌های تثبیت که با فرآیند ساده و کارآمدی که دارند، پساب آن‌ها برای کشاورزی قابل استفاده است و حدود 42 تصفیه‌خانه لاگون هوادهی داریم. همچنین 18 تصفیه‌خانه SBR نیز در کشور داریم. حدود 68 تصفیه‌ خانه هم در حال حاضر در حال اجرا داریم که هنوز به بهره‌برداری نرسیده‌اند.

حجم آب تولیدی  (برداشت شده) 8 میلیارد متر مکعب است که به صورت تخمینی بین 60 تا 70٪ تبدیل به فاضلاب می‌شود، بنابراین باید حدود 5 میلیارد مترمکعب در سال پساب داشته باشیم. در صورتی که هم از نظر تاسیسات در حال بهره‌برداری حدود 52٪ است و هم آن همه فاضلابی که جمع‌آوری می‌شود و تاسیساتی که در مدار هستند قابل استفاده نیستند، باعث شده که در مجموع در حال حاضر پساب تولیدی ما (حجم پساب قابل برنامه ریزی) در کشور حدود 1میلیارد و 366 میلیون متر مکعب در سال برسد. از مجموعه آمارهای ثبت شده در سامانه‌های ما، بیشترین پسابی که مصرف شده حدود 48٪ در تخلیه به آب‌های سطحی است و 38٪ در کشاورزی مصرف می‌شود، 5.9٪ برای آبیاری فضای شهری، صنعت 2.6٪ تحویل به صنعت می ‌شود. حدود 5.3٪ تغذیه به آبخوان و دفع در زمین‌های بایر. لازم است برنامه ریزی منسجم‌تری برای استفاده از پساب در کل کشور کرد که این امر مستلزم همکاری همه نهادها و ارگان‌های دست‌اندرکار آب منطقه‌ای، وزارت نیرو، وزارت بهداشت، نهادهای نظارتی، وزارت صنعت و … . همه اینها باید دست به دست هم دهند تا بتوان حداکثر استفاده بهینه را از این حجم پساب داشته باشیم.

از تاسیساتی که در مدار هستند، با قیمت امروز بالای 50000 میلیارد تومان هزینه تاسیسات فاضلابی است که در مدار بهره‌برداری هستند. با توجه به اینکه تعدادی از این تصفیه‌خانه‌ها عمر بالای 40 یا 50 سال دارند، لازم است به فکر ارتقا و بازسازی آن‌ها بود. تلاش‌های زیادی در جهت بهره‌گیری از حمایت دولتی به این منظور صورت گرفته ولی متاسفانه چون بحث فاضلاب و استفاده از پساب هنوز اینقدر حیاتی قلمداد نشده، منبع درآمدی برای ارتقای این تصفیه‌خانه‌ها پیدا نشده است. در حال حاضر بیش از 40 طرح مصوب ارتقا تصفیه‌خانه در کشور وجود دارد که به دلیل نبود اعتبار فقط یک مورد از این طرح‌ها به ارتقا رسیده که هنوز هم قابل استفاده نیست. اطلاعات کمی و کیفی تاسیسات آب و فاضلاب در سامانه سیماب‌فا ثبت و ضبط می‌شوند.

مهندس دهبندی در ادامه بیان نمودند: ضمن پذیرش این قضیه که همانطورکه آب را از طبیعت تمیز تحویل می‌گیریم باید آن را تمیز به طبیعت برگردانیم، اشاره کرد که این پساب‌ها نباید به عنوان منبع جدید تغذیه در نظر گرفته شود، در واقع آب جدیدی خلق نمی‌شود بلکه آب سالم‌سازی می‌شود. وی همچنین پرسید که چگونه بخش مطالعات پایه کشور که کارش بیلان، تحلیل و … است، می‌تواند به این اطلاعات دسترسی یابد.

مهندس وکیلی در پاسخ گفت: اطلاعات در سامانه‌های ما چه در وزارت نیرو و سایر ارگان‌ها موجود است و حتی افراد عادی هم تا حدودی دسترسی دارند.

مهندس غزلی از مهندس وکیلی درخواست کردند که اشاره‌ای به سطح اطمینان از اطلاعاتی که توسط بخش فاضلاب صورت می‌گیرد داشته باشند.

مهندس وکیلی در پاسخ ارائه نمودند: در گذشته بحث داده‌ها خیلی قابل اعتماد نبود ولی چند سال اخیر که سامانه‌ها در دفاتر و حوزه معاونت بهره‌برداری ملزم شدند تصفیه خانه‌ها از نظر کمی و کیفی، فلومتر و پارشال فلوم برای ورودی و خروجی در نظر گرفته شود بسیار دقت بالا رفته. محیط زیست در اکثر استان‌ها بر این اندازه‌گیری‌ها نظارت دارد، آزمایشگاه‌های معتبری نیز در سطح استان وجود دارد و با بهره‌گیری از تجهیزات جدیدتر خیلی از ابهاماتی که وجود داشته از بین رفته ولی باز هم نیاز به تدقیق است که این امر نیز وابسته به مسائل مالی جهت توسعه تجهیزات تصفیه خانه است.

در ادامه خانم مهندس مهدی بادی (از حوزه دفتر آب شرکت مهندسی آب و فاضلاب- مسئول سامانه سیماب‌فا لایه پایش سپتا) بیان نمودند: وظیفه شرکت مهندسی ایجاد نظام‌های مختلف و نظارت بر اجرا و بروزرسانی آن‌ها است. یکی از مواردی که شرکت‌های آب و فاضلاب و شرکت مهندسی پیگیری‌های جدی دارد، بحث استقرار مدیریت بر پایه دارایی است. یکی از اصول‌هایی که در بحث مدیریت دارایی ضرروری است، فرآیند جمع‌آوری و اکتساب داده‌ها است. همانطور که در تمام استانداردهای بین المللی هم عنوان شده این فرآیند هزینه‌بردار است.

چشم انداز سامانه سیماب‌فا دسترسی به تمام داده‌های مورد نیاز در تمام حوزه‌های کاری( منابع تامین، خطوط انتقال، ایستگاه‌های پمپاژ، تصفیه‌خانه‌ها، مخازن، شبکه، انشعابات و آب شیرین کن‌ها) برای فعالیت‌های اپراتوری، نگهداری و تعمیرات، مدیریت تولید و توزیع آب و نیز بازسازی و نوسازی تاسیسات در هر زمان و مکان با دقت کافی است. در ادامه لایه تهیه داده‌های عملیاتی روزانه مورد نظر است. در لایه اصلی تاسیسات آب و فعالیت‌های وابسته: ارزیابی عملکرد(عملیات و فرآیند)، تهیه عملکرد سالانه بر اساس بودجه (به صورت دوره‌ای)، تهیه بودجه سالانه، بازسازی و نوسازی و تعویض‌ها، نگهداری و تعمیرات در یک محدوده زمانی، تهیه داده‌های وضعیت یا حالت در محدوده زمانی، تهیه داده‌های عملیاتی در یک محدوده زمانی و تهیه شناسنامه تاسیسات که برای هر یک از تاسیسات شامل آب‌شرین کن‌ها، انشعابات آب، شبکه توزیع آب، مخازن آب، ایستگاه‌های پمپاژ آب، تصفیه‌خانه‌های آب، خطوط انتقال آب و منابع تامین آب موجود است. اطلاعات این سامانه بسته به نوع آن‌ها به صورت روزانه- ماهانه و 3 ماهه قرار می‌‌‌گیرد.

هدف سامانه: تحقیق و بررسی کامل بر اساس داده‌های عملیاتی که داریم تا بتوانیم از آن‌ها استفاده کنیم برای برنامه‌ریزی‌هایی که نیاز است ارائه خدمات پایه‌ای را داشته باشیم و همچنین افزایش چرخه عمر تاسیسات و تجهیزات. که برای هر یک از این‌ها تیپ‌های مختلف گزارش آنها در سامانه بارگزاری شده و تمامی لایه‌های عملیاتی، کربران شهرها، کاربران تصفیه‌خانه‌ها، مدیران شهرها و لایه‌های نظارتی در سطح استان‌ها که معاونت بهره‌برداری، مدیرعامل مدیران زیرمجموعه در سطح استان‌ها و در سطح کشور هم دفاتر عملیاتی که در حوزه بهره‌برداری( دفتر نظارت بر بهره‌برداری، دفتر نظارت بر بهداشت آب و فاضلاب، دفتر نظارت بر بهره برداری فاضلاب و همچنین گروه تخصصی انرژی و … بنا به نیاز آن‌ها، دسترسی در اختیارشان قرار می‌گیرد. حتی شرکت‌های مشاوره هم بعد از طی مراحل درخواست با دریافت نام کاربری و رمز عبور می‌توانند از لایه های مورد نظر خود استفاده کنند.

لایه تولید داده سامانه سیماب‌فا (ثبت داده‌های تولید از منابع مختلف با دوره زمانی یک روزه):

1. امکان ایجاد برنامه‌ریزی تولید و توزیع آب توسط شرکت‌ها در سطح ملی
2. بررسی روند کاهش یا افزایش تولید به تفکیک شهر، امور و شرکت
3. امکان ارزیابی هدررفت واقعی در سطح ملی، شهر ها و شهرستان‌ها و مقایسه آن‌ها با یکدیگر

سامانه سپتا از سال 92 شروع به فعالیت کرد (چند استان به صورت پایلوت) و در سال 93 به کل کشور تعمیم داده‌شد. در زمستان 93 به دستور معاونت وقت تکلیف شد که کلیه شهرها و روستاهای کشور به صورت روزانه به تفکیک هر منبع بارگزاری داشته باشند و از ابتدای سال 94 سامانه بالانس که از قبل سابقه 10 ساله داشت جهت یکپارچگی داده‌ها و متمرکز بودن آن‌ها به سامانه سیماب‌فا انتقال داده شد.

نوع منابع تامین به تفکیک در این سامانه مشخص شده و اطلاعات هر یک نیز وجود دارد. این منابع شامل چاه، چشمه، قنات، دریافت از آب سد، سد تنظیمی و بند، دریافت از رودخانه، دریافت از خط انتقال آب خام یا کانال آب کشاورزی، دریافت از خط انتقال آب تصفیه شده یا قابل شرب، دریافت از دریا و تبادل داخلی.

وی ادامه داد: دلیل اینکه داده‌ها روزانه هستند این است که مبنای پاسخگویی روزانه بوده و لازم از هر 24 ساعت شبانه‌روز و 7 روز هفته باید پاسخگوی نیاز مشترکین باشیم.

در لایه گزارش ها، گزارش‌ها در بحث تولید به تفکیک استان، شهرستان، روستا و دشت به صورت روزانه، هفتگی، فصلی، 6 ماهه و 9 ماهه موجود می‌باشد. گزارش‌های دیگر شامل موقعیت تاسیسات در بخش آب و فاضلاب است که روی نقشه مشخص شده است و همچنین گزارش پیامک تولید که تولید را با روز مشابه در سال قبل مقایسه می‌کند.

داده‌ها به صورت دستی وارد می‌شوند و سپس تا یک هفته جهت بازبینی در دسترس مدیر امور است و بعد از آن به صورت اتوماتیک از کارتابل مدیر امور خارج می‌شود و به سطح نظارتی، دفتر مدیر تامین و معاونت بهره‌برداری، می‌رسد ولی دیگر ویرایش به صورت موردی است. بعضا اگر مشکلی پیش آید می‌توانند تدقیق انجام دهند و اطلاعات نهایی به صورت اتوماتیک در اختیار شرکت مهندسی قرار می‌گیرد. اگر موردی گزارش شود که تناقض داشته یا اختلال ایجاد کرده،چه در جهت افزایش و چه در جهت کاهش صورتجلسه تنظیم می‌شود و توسط کمیته تدقیق داده تولید بررسی لازم صورت می‌گیرد و در صورت تصویب این کمیته اجازه دسترسی و ویرایش داده‌ها فراهم می‌شود.  

مهندس دهبندی در ادامه توضیح دادند: بسیار خوب است که اطلاعات شرکت مهندسی اطلاعات مکانی دارند و دقیق هستند. اما باز هم عنوان می‌کنم که مشکل اصلی مشکل دسترسی به این داده‌ها است. چطور می‌شود دسترسی به این اطلاعات بهتر و سریع‌تر دست یافت؟

مهندس غزلی در پاسخ عنوان کرد: در بحث دسترسی اطلاعات، هر گونه اطلاعات مربوط به تولید، مصرف و پساب قابل دسترسی است و هیچ منعی نیست مگر اطلاعات مربوط به بخش کیفی که کمی محدودیت دارد.

خانم مهندس مهدی بادی نیز در ادامه گفت: از نظر دسترسی 2 بحث است، اول اینکه دسترسی برای کاربران عادی وجود ندارد و به دلیل بحث‌‌ ابلاغ‌های امنیتی و الزام موجود، تنها شرکت‌های آب و فاضلاب در تمامی تاسیسات امکان دسترسی دارند. همانطور که قبلا عنوان شد با توجه به نیاز ارگان‌های خاص برای آنها امکان دسترسی فراهم می‌شود.مورد دوم هم به نحوه استفاده از سامانه مربوط می‌شود که بسیاری مشکل دارند.

مهندس دهبندی در ادامه سوال یکی از حضار را مطرح کرد: در حال حاضر در کشور مطالعات بیلان در جریان است و تعدادی مشاور تحت نظارت شرکت مدیریت منابع آب در 30 حوضه آبریز درجه 2 مشغول تهیه بیلان هستند. حالا این‌ها چطور می‌توانند اطلاعات مربوط به مصارف (مربوط به بیلان) و فاضلاب و پساب دسترسی پیدا کنند؟ اگر به عنوان بخشی از شرکت مدیریت منابع آب( دفتر مطالعات پایه) نامه‌ای به مشاور خود بدهیم شما اطلاعات را در اختیار قرار  می‌دهید؟

مهندس مهدی بادی در پاسخ گفت: بله کاملا مورد قبول است اگر نامه را خطاب به آقای مهندس کشفی (معاونت راهبری و نظارت بر بهره‌برداری شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور) نامه زده شود اطلاعات در اختیار قرار می گیرد.

مهندس دهبندی اینچنین جمع بندی کردند: اطلاعاتی که برای بیلان و مطالعات پایه منابع آب نیاز داریم بخشی از آن در شرکت مهندسی منابع آب وجود دارد. اما مشکل این بود که دوستان در استان‌ها دسترسی به این اطلاعات نداشتند که با بحث های صورت گرفته مشخص شد که با درخواست از طریق شرکت مهندسی برایی کل کشور امکان دسترسی به اطلاعات مورد نیاز وجود دارد. در گام بعدی می‌توان به صورت تخصصی تر فضایی فراهم شود که دسترسی به صورت سالانه و اتوماتیک به بخشی از اطلاعات صورت گیرد.