دکتر زهرایی جلسه سوم از سلسله جلسات مرتبط با سمپوزیوم ملی مسائل حل نشده بیلان آب کشور را اینگونه آغاز نمود: این جلسه اولین جلسه از سلسله جلسات در بحث چالشها و فرصتها در پایش مصارف آب کشاورزی است و آقای مهندس دهبندی درباره شیوه سنجش برداشتهای آب کشاورزی در آمار برداریهای سراسری کشور و مطالعات بیلان صحبت خواهند کرد، همچنین در ادامه آقای دکتر پولاد کریمی دانشیار دانشگاه IHE هلند (زمینههای تحقیقاتی ایشان در ارتباط با منابع آب و کشاورزی است) بحث را ادامه میدهند.
دکتر دهقانی سانیج ریاست محترم موسسه تحقیقاتی فنی و کشاورزی و خانم دکتر ساسانی از دفتر امور آب کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی در معاونت آب و خاک به عنوان اعضای پنل نیز حضور دارند.
مهندس دهبندی جلسه را اینگونه آغاز نمودند: در بحث بیلان، عمده ترین موضوعی که در قسمت منفی بیلانها داریم مربوط به برداشتها است. همان آبی که از قسمتهای مختلف برمیداریم و به اشکال مختلف به بهرهبرداری میرسانیم. عمده این آب را بخش کشاورزی بهره برداری میکند از این رو این بخش بسیار قابل توجه است. دفتر مطالعات پایه منابع آب ایران از دهه ۴۰ این مسئولیت را به عهده داشت که آماربرداری از منابع یا نقاط برداشت آب را انجام دهد و در همین راستا گزارشهای آماری از دهه ۴۰ به بعد موجود است.
آمار برداریهایی که در دفتر مطالعات یا وزارت نیرو و شرکت مدیریت منابع آب ایران صورت میپذیرد در واقع دو دسته هستند: یکسری آماربرداری مستمر از شبکه پایش کمی و کیفی منابع آب کشور و یکسری هم آمار برداری دورهای از منابع و مصارف آب سطحی و زیرزمینی در کشور است. آماربرداری مستمر که مربوط به شبکههای ما است، شامل ایستگاههای هواشناسی ( باران، دما، تبخیر، باد و تشعشع)، آب سطحی یا پیزومتری ( آبدهی، کیفیت شیمیایی، رسوب و آلودگیها) و آب زیرزمینی (سطح آب زیرزمینی، آبدهی منابع انتخابی، کیفیت شیمیایی منابع) میباشد.
حجم عملیات سالانه آماربرداری مستمر چیزی حدود ۹۰ میلیون داده در سال است که در قسمت آب سطحی بعضیها روزانه است و بعضیها ماهانه و در قسمت آب زیرزمینی یک بخشی مربوط به منابع ثابت است که به صورت ماهانه یا فصلی آماربرداری میشود و حدود ۳۰۰ هزار داده آب زیرزمینی در آماربرداری مستمر تولید میشود. اما آماربرداری که امروز مد نظر است در بخش کشاورزی مربوط به آمار برداری دورههای پنج ساله است که در کشور انجام میشود. این آمار برداریها در بخش آب سطحی (روش آماربرداری) شامل: سردهنه و نهر، موتور پمپ سیار کنار رودخانه، ایستگاه پمپاژ ثابت، آب بندان و سدها و در بخش آب زیرزمینی شامل: چاه، چشمه و قنات میباشد.
اهم اهداف آماربرداری سراسری شامل آگاهی از موقعیت مکانی و میزان و نحوه برداشت از منابع آب سطحی و زیرزمینی( چاه، چشمه، موتور پمپهای حاشیه رودخانهها، انهار سنتی منشعب از رودخانهها، آب بندها)، آگاهی از میزان برداشت آب برای بخشهای شرب و بهداشت، صنعت و خدمات، کشاورزی و … و آگاهی از کیفیت منابع آب سطحی و زیرزمینی و منابع آلاینده در نقاط برداشت آب، میباشد.
وی همچنین برای روشن شدن تفاوت بین مصرف و برداشت آب این چنین ادامه داد: تا چند سال گذشته دو واژه در این مورد وجود داشت، یکی مصرف و دیگری مصرف خالص. در واقع آنچه در گذشته به عنوان مصرف در نظر گرفته میشد همان برداشت آب بود که عبارت است از هرگونه جابجایی آب از محل طبیعی آن توسط انسان برای بهرهبرداری و مصرف در فعالیتهای مختلف و مصرف خالص همان مصرف آب است که به معنی آب تبخیر شده و یا به کار گرفته شده در تولید کالا (آب مجازی) و یا آبی که طی فرآیند تولید آلوده شده، میباشد. در گزارشها و آماربرداریهای موجود رد پایی از مصرف آب وجود ندارد و آمارها مربوط به برداشت آب است.
در آماربرداری چهار منبع اطلاعاتی داریم شامل اسنادی که عمدتاً در شرکتهای آب منطقهای است و و در آنجا شماره پروانه، نام مالک، موقعیت و اطلاعات آبدهی و همچنین ساعات کارکرد که همان اطلاعات پرونده هستند را میتوان به دست آورد. بخش دوم شامل مواردی است که قابل اندازهگیری هستند مثل دبی، عمق، هدایت الکتریکی، موقعیت،PH و … . یک سری دیگر از دادهها شامل موارد مشاهدهای است مثل نوع کشت، روش آبیاری، وضعیت کنتور، نوع مخزن و … و نهایتاً روش دیگری که در جمع آوری دادهها استفاده میشود روش پرسشی از است مثل ساعت کارکرد در فصول مختلف و … که به صورت پرسشی از کشاورز کسب میشود.
در کشور ما متاسفانه در قسمت پرسشی معمولاً کشاورزان اطلاعات درستی در اختیار قرار نمیدهند یا فکر میکنند که چه پاسخی بدهند که به نفعشان باشد و ضرری را در آینده متوجه آنها نکند. در واقع اعتماد وجود ندارد و این امر باعث ایجاد خطا در اندازهگیری و آماربرداری میباشد. با توجه به چهار منبع صحبت شده مربوط به آمار برداری میتوان دریافت چه میزان عدم قطعیت وجود دارد به ویژه در مورد برآورد حجم. ما در مورد تعداد و موقعیت مکانی محلهای برداشت آب ۹۰ تا ۹۵ درصد دقت را میتوانیم در نظر بگیریم اما در مورد حجم برداشت از رودخانه یا آب زیرزمینی جای تردید است و عدم قطعیت بالا است.
یک مجموعهای از دستورالعملها وجود دارد برای اینکه دقت آماربرداری بالا رود، از روش یکسانی استفاده شود و امکان کنترل و نظارت بیشتر شود. در آماربرداری دوره سوم که در حال حاضر در جریان است، از یک اپلیکیشن استفاده شده که خیلی از اطلاعات مورد نیاز در آن قرار دارد.
به طور کلی اهم چالشهایی که ما در آماربرداری با آن مواجه هستیم شامل موارد زیر است:
اندازهگیری آبدهی ( نحوه اندازه گیری، دفعات اندازه گیری، تغییر زیاد دامنه آبدهی در برخی منابع در بازه های زمانی کوتاه)
- ساعات و زمان بهرهبرداری
- سطح زیر کشت، نوع کشت و روش آبیاری
- بهرهبرداری خرد از زمین و آب( نظام خرده مالک و خرده بهره بردار)
- تدقیق سهم هر یک از مصارف برای منابعی که بیش از یک نوع مصرف دارند.
- احصا بهرهبرداری مجاز و غیرمجاز( نبود اطلاعات و بانک در دستگاه ها و عدم ارائه اطلاعات صحیح از طرف بهرهبرداران)
- عدم استفاده فراگیر از ابزار اندازهگیری و ثبت حجم بهرهبرداری
- تامین مالی شکننده و ناکافی هزینههای آماربرداری
- عدم وجود اعتقاد کافی به ارزش و اهمیت آمار در نزد مسئولان
موارد ذکر شده هر کدام در نوع خود قابل بحث و بررسی هستند.
در بخش دیگر سخنرانی، دکتر کریمی به بیان مسائل و برخی تجارب در مورد مدیریت مصرف آب کشاورزی پرداختد. فایل PDF ارائه ایشان در انتهای گزارش قابل دسترس میباشد. ایشان بر ایجاد سیاستهایی در زمینه پایش مصارف و تبخیرتعرق، وضع/ اصلاح قوانین در زمینه بهرهبرداریها، کنترل برداشت آب زیرزمینی، دادهبرداری در مقیاس مزرعه و همچنین مدیریت دادهها و اطلاعات اشاره نمودند. ایشان تاکید کردند که از داده های تک منظوره خارج شویم. در کشورهای مصر، اردن و پاکستان نیز شرایط از ما بدتر است. به طور مثال در مصر وازرت کشاورزی و وزارت آب آن در هیچ پروژه ای مشترک کار نمیکنند و اختلافهای آنها بالاست.
در بخش پرسش و پاسخ مهندس دهبندی سوالات مطرح شده را عنوان کرده و به ارائه پاسخ آنها پرداختند.
آقای دکتر پولادی یکی از شرکت کنندگان از شما پرسیده که آیا در دیگر نقاط دنیا الزاما کار آماربرداری مثل موردی که توضیح دادم ( اکیپ هایی برای آماربرداری بروند) انجام میشود؟ اگر انجام میشود فرمانش و یا دستورش با نهادهای دولتی است؟ فکر نمیکنید بخشی از این مشکلات به تامین مالی برمیگردد؟
دکتر کریمی در پاسخ گفتند: کاملاً درست است. همه کشورهایی که من میشناسم یک نوعی از آماربرداری دارند. البته بسته به اینکه چه مقدار بودجه دارند میزان آماربرداری آنها کمتر یا بیشتر است. ولی مشکلات آنها هم مشابه است. جدیداً یک کارگروهی در سازمان ملل به وجود آمده که بررسی میکنند روشهای سنجش از دور را چگونه نه به بخش رسمی آماربرداری وارد کنند اما این فعلا در حالت کارگروه است در بین کشورها لهستان تا حدودی از بقیه جاها جدیتر این مسئله را دنبال کرده اما در بقیه کشورها هم همین قضیه وجود دارد که اختلاف نگرش بین کارایی و واقعگویی بین روشهای سنجش از دور و روشهای آماربرداری زمینی وجود دارد. و در مورد نیاز به پشتیبانی مالی شکی در آن نیست.
مهندس دهبندی با مطرح کردن سوال یکی دیگر از شرکت کنندگان ادامه دادند: پس از راه اندازی گروههای گشت و بازرسی در بخش حفاظت، آنها موظف شدند سالانه یک بار از منابع آبی بازدید کنند. بهتر نیست برای بهبود فرآیند آماربرداری و جلوگیری از موازی کاری این دو فعالیت در هم ادغام شوند که هم آمارها به روز تر و با تواتر یکسال باشند و هم دقت کار افزایش یابد؟
وی در پاسخ ادامه داد: گروههای گشت و بازرسی ماه اینقدر درگیر تخلفات هستند که عملاً بازدید بازدید سالانه از منابع آبی عملاً محقق نشده. اینجا هم بحث بودجه مطرح است چون گروههای گشت و بازرسی جزو گروههایی هستند که نمیتوانند حقالزحمه خود را دریافت کنند بنابراین به تدریج این گروهها منحل میشوند. در حال حاضر به دنبال این هستیم که به گروههای بازرسی دسترسی بدهیم تا در صورت کسب اطلاعات آنها را در سامانه به روز کنند ولی با شرایط کنونی کشور بازرسی سالانه یک بار امکانپذیر نیست.
مورد دیگری که مطرح شده این است که مشکلات ما در آماربرداری به ویژه در چاههای بهرهبرداری تطبیق کامل آمار بخش حفاظت و شرکتهای آب منطقهای است البته در سالهای اخیر بهبود یافته است. در آماربرداری دوره آخر به دلیلی میتوان گفت تطبیق آمار بین حفاظت و شرکتهای آب منطقهای صد در صد شده است چرا که گیرها و ایرادهای حفاظت مشخص شده برای مثال در حال حاضر پروانهای وجود دارد ولی در زمین چاه وجود ندارد بعد از بررسی مشخص میشود که مثلاً اینجا اتوبان رد شده یا زیر ساخت و ساز شهری رفته است و … . رسیدن به رقم ۱۰۰ درصد تطبیق یک مقدار زمان میبرد ولی ایرادها مشخص شدهاست که مثلاً در کدام استان و در کدام محدوده چه اختلافاتی وجود دارد و چرا. وی همچنین در مورد خطای اندازه گیری دستگاه های قابل حمل گفت: بر اساس دستورالعمل در هر دوره زمانی که مشخص شده باید آنها را به مرکز کالیبراسیون ببرند و کالیبره شوند. ولی اینکه کشور چقدر ظرفیت برای کالیبراسیون به موقع دارد مشخص نیست.
در ادامه دکتر کریمی تعدادی دیگر از پرسشها را عنوان کردند.
در یکی از پرسشها از جناب دکتر کریمی پرسیده شد با توجه به شناخت از ساز و کار کشور در پایش مصرف آب، نقطه شروع برای اصلاح و تطبیق کجا باید باشد؟ اصلاح نهادی و ارتقای سیستم تصمیمگیری یا بهبود تکنولوژی و اندازهگیری پایش؟
دکتر کریمی در پاسخ عنوان کرد: به نظر من هر دو مهم است است و کار دو گروه متفاوت است. باید یک سری که از نظر علمی در جایگاه علمی بهبود تکنولوژی هستند، این کار را انجام دهند یک سری دیگر هم بحث اصلاح نهادی و ارتقاء سیستم تصمیمگیری را دنبال کنند اما این دو کار باید در کنار هم و همزمان پیش برود.
در سال دیگری مطرح شد آیا روش ها و سامانهای که پیشنهاد میشود با شرایط و مشکلاتی که در ایران است قابل استفاده است؟
دکتر کریمی در پاسخ گفتند: بله قابل استفاده است. به طور کلی روشی که پیشنهاد میشود باید بومیسازی شود در واقع وقتی یک ایده و دانشی را داریم باید آن را با نیازهایمان تطبیق دهیم و روش را برای خود کنیم. در حال حاضر روشهای سنجش از راه دور، روشهای آماربرداری و … را داریم و ایران در این زمینه شرایط بدی ندارد.
دکتر کریمی در پاسخ به پرسش یکی از شرکت کنندگان که گفته بود آیا چیزی هست که در ایران دسترسی به آن وجود نداشته باشد، گفتند من فکر نمیکنم چیز مشخصی باشد که دسترسی به آن نداشته باشیم، ممکن است که به سنسور X که دیروز به وجود آمده دسترسی نداشته باشیم، ولی سنسورهای زیادی هستند که در دسترس هستند و ظرفیت تولید آنها در ایران وجود دارد.
خانم دکتر ساسانی در ادامه گفتند: در بحث مصرف دو مطلب وجود دارد یکی در واقع تخصیص است و دیگر اینکه چگونه این آب در بخش کشاورزی مصرف میشود. در بخش پایش مصارف یکی از بزرگترین چالشها در جمعبندی بیلان بحث تبخیرتعرق است.
در ادامه دکتر دهقانی سانیج از دکتر کریمی پرسیدند: با توجه به این که همچنان در مورد مباحث بیلان پیچیدگی داریم و با در نظر گرفتن علمی که شما در این زمینه دارید در مورد کارهایی که در حال حاضر در کشور انجام میشود، اگر بخواهید اولویت بندی کنید کدام یک مناسب تر است؟ سامانه WaPOR که در بعضی از نقاط کشور در حال واسنجی است گفته میشود ۱۰ تا ۱۵ درصد کم برآورد دارد، با توجه به مصرف زیاد بخش کشاورزی در آب نظر شما در مورد استفاده از این سامانه چیست؟
دکتر کریمی در پاسخ گفتند: برای بستن بیلان آب و محاسبه آبهای برگشتی و اینکه بتوانیم مقدار اصلی مصارف خالص در کشاورزی را اندازهگیری کنیم، دو روش وجود دارد اینکه یا در field اندازه گیری صورت پذیرد یا از سنجش دور ایا از هر دو به صورت همزمان استفاده شود. در حال حاضر روش پیشرفته که استفاده میشود شامل استفاده از تصاویر ماهوارهای، دادههای زمینی و مدلهای کامپیوتری میباشد. و کار دیگری که در حال انجام است گفته میشود که تنها با سنجش از دور بودن را میبندند که از نظر من هنوز ممکن نیست که این روش کامل و دقیق جوابگو باشد. در زمینه WaPOR مشکلاتی وجود دارد. من در مصر از آن استفاده میکنم و فکر می کنم ۱۰ تا ۱۵ درصد اضافه برآورد دارد و کلاً روی میزان تبخیرتعرق WaPOR برای زمینهای غیر کشاورزی زیاد حساب نمیکنیم. به نظر من خیلی مهم است که WaPOR به صورت محلی واسنجی شود چرا که تا حد زیادی ما را به پردازش داده بینیاز میکند.
در زمینه کارشناسی یک همگرایی نیاز داریم مثل همین پلتفرمی که اینجا هست ولی سرعت شکلگیری این همگرایی باید بالا رود.
در ادامه یکی از اساتید شرکت کننده خطاب به مهندس دهبندی مواردی را عنوان و پیشنهاد کردند: یک سری موارد مربوط به اطلاعاتی است که از آبخوان ها داریم، از ذخایر تجدید پذیر یا تجدید ناپذیر و یا ضریب ذخیره لازم است مورد توجه قرار گیرند و نمیدانم در حیطه کاری از گروه شما هست یا خیر؟
یک بخشی از مشکلات مسائل تئوری است، مثلاً سطحی که برای چاههایی که ایستگاه نداریم محاسبه میشود، فرمولهای مناسب اینها بومیسازی نشده و یک مقدار مشکل دارند.
در بخش تبخیرتعرق به نظرم میشود از ایزوتوپها استفاده کنیم تا جاهایی که برای ما مشخص نیست (پوشش گیاهی نیست)، به طور خیلی نزدیک و با خطهای نسبتا کمتری تبخیر و تعرق آن را مشخص کنیم. همچنین در قالب دستورالعملها برای آماربرداریها سنجش از راه دور در نظر گرفته شود و شرکتهای مهندسی مشاور این الزام را داشته باشند که یک متخصص سنجش از دور داشته باشند و برای دورههای بعد مطالعات از این روش استفاده شود.
مهندس دهبندی در انتهای جلسه از همه حضار اساتید و کارشناسان درخواست کردند که در این سلسله نشست های شرکت کرده و به هماندیشی در زمینه بیلان کمک کنند همچنین ادامه بحث در این زمینه را به نشست بعدی موکول کردند.
فایل PDF ارائه دکتر کریمی:
