یادداشت ذیل توسط جناب آقای مهندسی عباسقلی جهانی، مدیر کل اسبق وزارت نیرو در بخش برنامه‌ریزی آب و عضو سابق شورای جهانی آب تهیه شده است.

1- مقدمه

 آمار و اطلاعات دقیق و موثق، اصلی ترین و بنیادی ترین ابزار برای توسعه و بهره برداری پایدار از منابع آب در کلیه جنبه های مصرفی و غیر مصرفی محسوب می شود و پیش نیاز تهیه هر نوع بیلانی در خصوص منابع و مصارف آب می باشد . مروری بر وضع موجود و مقایسه آن با شرایط مطلوب و البته دست یافتنی نشان می دهد که شکاف و خلاء بزرگی بین این دو حالت در کشور حاکم است. آسیب شناسی و ارزیابی وضع موجود درباره مدیریت اطلاعات منابع و مصارف برای ارایه راهکارها و برنامه های مناسب برای حل و فصل این چالش مهم در فرایند تکاملی مدیریت آب در کشور یک اقدام بنیادی و عاجل می‌ باشد.  این یادداشت سیاستی نظرات و دیدگاه های اینجانب را در این خصوص منعکس می­‌کند.

۲- درباره بیلان

تهیه بیلان یک عمل ریاضی است و در واقع حل یک معادله ایست که در یک سوی آن ورودی ها و سمت دیگر خروجی ها به همراه میزان ذخیره قرار دارد. برای حل این معادله هیچ محدودیتی از نظر مکان و زمان وجود ندارد. به عبارت دیگر می‌توان این معادله را برای هر محدوده ای از سطح خشکی و یا پیکره آبی از مسا حتی  نظیر پشت بام یک خانه یا مزرعه گرفته تا محدوده یک دشت، تمام یا بخشی از یک حوزه آبریز، سطح یک استان، سطح یک کشور، سطح یک دریاچه، یک اقیانوس و کل جهان شامل مجموعه خشکی ها و پیکره های آبی و بطور کلی هر محدوده اختیاری و برای هر دوره زمانی بطور مثال بازه یک ساعت تا چندین دهه حتی قرن ها در صورت وجود داده های پایه مورد نیاز حل نمود. البته بستگی به ابعاد محدوده مورد نظر و دوره زمانی انتخاب شده و نتیجه مورد انتظار از مؤلفه های بیلان، روش های مختلفی از دیدگاه حل ریاضی معادله ( از روش های ساده تا مدل های ریاضی پیچیده ) تدوین شده که به نظر اینجانب ارایه این نوع معاد لات و مدل ها در این نوشته موضوعیتی ندارد و برای این منظور منابع و مراجع متعددی از دیدگاه بنیان های نظری تا دستور العمل های محاسباتی در دسترس می باشد.

بنابراین آنچه که دارای اهمیت و نقش تعیین کننده در تهیه بیلان برای هر مقیاسی و هر بازه زمانی دارد فراهم کردن داده ها و اطلاعات پایه مورد نیاز برای این منظور می باشد از این جهت در ادامه این نوشته به این موضوع مهم و حیاتی در فرایند تهیه بیلان پرداخته شده است.

۳-نقطه آغازین

مدیریت اطلاعات مشابه هرمی است که در قاعده ی آن داده های خام و در راس آن نظام تصمیم گیری قرار دارد. بدون تردید چنانچه فرآیند تولید داده های خام منطبق با نیازهای واقعی و براساس استانداردهای موثق و فنآوری های مناسب به درستی انجام گیرد، تصمیمات اتخاذ شده در صدر هرم مبتنی بر تجزیه و تحلیل این داده ها با حداقل ریسک توام بوده و از اطمینان کافی برخوردار خواهد بود. به عبارت دیگر می­توان گفت که داده ­های خام عنصر اصلی موتور محرکه نظام تصمیم گیری  و حل معادله بیلان را تشکیل می دهند.

بنا به اظهار نهاد های مسئول و همچنین دیدگاه های کارشناسان خبره در عرصه تولید داده های خام آب و هواشناسی و مصارف آب در کشور، در وضع موجود، نظام تولید این داده ها از جنبه های زیر دارای کاستی های اساسی است:

• عدم تطابق تراکم شبکه های اندازه گیری و برداشت داده ­های خام با استانداردهای توصیه شده بین­ المللی به ویژه در مناطق کوهستانی و مرتفع برای تولید داده ­های آب و هواشناسی.
• عدم برخورداری شبکه های اندازه گیری از ابزار و تجهیزات با فنآوری های قابل قبول و متناسب با نیازهای کشور.
• ضعف قابل ملاحظه در شبکه های اندازه گیری برای انتقال بر خط داده های خام به مراکز ذیربط
• عدم تناسب شبکه راداری نصب شده و سایر زیرساخت ها و تجهیزات، نظیر رادیو سوند برای دیدبانی شرایط جوی  با توجه به توپو گرافی پیچیده کشور
• فقدان سامانه های تولید داده­ های خام برای مقادیر حدی
• فقدان برنامه ­های هماهنگی یکپارچه و رسمی سامان­دهی شده بین نهادهای مسئول در تولید داده ­های آب و هواشناسی و مصارف آب به منظور هم افزایی برای حصول نتایج صحیح از فعالیت ها و برون­دادها
• فقدان زیرساخت­ های لازم برای کالیبره نمودن مستمر تجهیزات به کارگیری شده در اندازه گیری داده ­های خام
• فقدان زیرساخت­ های سخت افزاری و نرم افزاری کافی برای آزمون منطقی صحت داده های ثبتی و راستی آزمایی آنها و همچنین سامانه­ های نظارت بر عملکرد دیده­بان ­ها که داده ها را به صورت دستی ثبت و اندازه ­گیری می نمایند.
• وجود کاستی ­های قابل ملاحظه در ظرفیت­ های نیروی انسانی متخصص در موضوع اندازه ­گیری و جمع ­آوری داده­های پایه

تعمق در محتوای هر یک از محورهای یاد شده آشکار می سازد که اصلی ترین و مبرم ترین سیاست برای استقرار نظام مدیریت اطلاعات آب و هواشناسی و مصارف آب در کشور بایستی در همان قاعده هرم یعنی تولید داده ­های خام که خمیر مایه گام­ های بعدی را در فرآیند تکوین و مدیریت اطلاعات تشکیل می دهد، متمرکز شود.

لذا برای ساماندهی نظام مدیریت اطلاعات آب و هواشناسی و مصارف آب، پرداختن جامع به این مقوله به عنوان نقطه آغازین و بنیادی مورد تأکید می باشد.

4 – چالش های اصلی در فرآیند استقرار نظام تولید و جمع­ آوری داده ­های پایه (خام)

در این مقوله مقدمتاً ذکر این نکته ضروری است که بر اساس بررسی­ های متنوعی که از سوی نهادهای بین المللی و همچنین کارشناسان ذی­صلاح در مورد سرمایه ­گذاری برای ایجاد زیرساخت­ های سخت­افزاری و نرم ­افزاری و نهاد سازی در خصوص استقرار نظام ­های  تولید و جمع­ آوری داده ­های پایه در کشورهای مختلف به عمل آمده، آشکار شده است که سرمایه­ گذاری در این عرصه با ارزش افزوده بسیار بالایی توأم است به گونه ای که ارزش افزوده حاصل از اجرای هیچ کدام از طرح ­های توسعه منابع آب نمی ­تواند با آن برابری نماید.

در برخی از منابع و مراجع نسبت فایده به هزینه سرمایه گذاری در این خصوص بیش از 50 و حتی فراتر نیز ذکر شده است. به عبارت دیگر هر واحد سرمایه ­گذاری در مقوله  تولید و جمع­ آوری داده ­های خام که نظام تصمیم­گیری کشور متکی به دقت، صحت و بهنگام بودن آن است می تواند با فایده های پنجاه برابری همراه باشد؛ هرچند که این فایده ها به صورت ملموس و فیزیکی قابل مشاهده و لمس نباشد.

موضوع مهم دیگر در این مقوله، پاسخ به این سؤال معطوف است که سرمایه­ گذاری مورد نیاز برای استقرار نظام تولید و جمع آوری داده ­های خام که زیرساخت های بنیادی را به عنوان ابزار اصلی در مدیریت آب کشورها  و تهیه بیلان فراهم می ­نمایند، به عهده چه نهادی باید باشد؟ بدون هیچگونه استثنائی کلیه نهادهای دولتی و غیردولتی بین­المللی و دولت ها و حکومت­های کشورهای مختلف صرف­نظر از نظام های سیاسی مستقر در آنها ، معتقد و معترفند که این موضوع به عنوان یکی از اصلی ترین وظایف نظام حکومتی هر کشوری است. البته دلیل اعتقاد به این اصل مهم نیز بسیار واضح و روشن است. بدین مفهوم که تمام دولت­ها به منظور برنامه­ ریزی و زمینه ­سازی برای اتخاذ تصمیمات دقیق و صحیح نیازمند تولید داده­ های خام می­ باشند. به عبارت دیگر ایجاد شبکه ­های پایش، تولید، انتقال، پردازش، انتشار و استقرار نظام ­های آمار ثبتی به عنوان تأمین کننده نیرو در موتور محرکه برنامه ­های توسعه در هر کشوری محسوب می شود.

 با عنایت به دو ضرورت صدرالاشاره، یعنی نیاز به سرمایه ­گذاری در تولید داده ­های پایه به عنوان مهم­ترین ، اساسی­ ترین و زیربنایی ترین عنصر از یک سو و ایفای نقش اصلی در ساماندهی این اقدام از سوی دولت ها از طرف دیگر، دو بال بنیادی در نظام مدیریت آب کشور ها را تشکیل  می دهد.

سنجش و مقایسه شرایط موجود در کشور با یک وضع مطلوب دست یافتنی و نه آرمانی، بطوریکه در مقدمه این یادداشت آورده شده، شکاف بسیار بزرگی را از کلیه جنبه­ های موضوع نشان می­ دهد. دلیل اصلی بروز این چالش در روند مدیریت آب و هواشناسی کشور بدون تردید به کم­ توجهی دولت ­ها به این امر مهم و دستکم گرفتن جایگاه مدیریت تولید داده ­های خام در سپهر مدیریت توسعه و به تبع آن عدم تناسب سرمایه ­گذاری در این مقوله در رابطه با نیازهای واقعی کشور بر می ­گردد. بر طبق بررسی­ های انجام شده در حال حاضر سامانه ­های جمع ­آوری داده ­های پایه در محو رهایی که در بخش سوم این نوشته آورده شده با کمبود تجمعی بسیار زیادی مواجه می­ باشد و ادامه وضع موجود، این شرایط را در سال­ های پیش رو عمیق­تر و بحرانی خواهد نمود. اگرچه سرمایه گذاری در این خصوص از نمود عینی مشابه بریدن نوار از یک سازه در حال افتتاح در نقطه ای از کشور برخوردار نیست ولی باید پذیرفت که حتی برای بهینه کردن ابعاد همان سازه نیز نیازمند داده های پایه موثق و صحیح می ­باشیم.

5 -پیشنهادات

با تأکید مجدد این موضوع که علی­رغم گذشت بیش از 7 دهه از استقرار نظام نوین مدیریت آب در کشور، هنوز داده­ های پایه کافی، دقیق و موثق از منابع آب و هواشناسی و مصارف آب به عنوان ابزار کلیدی مدیریت این منبع حیاتی از جمله تهیه بیلان آب در ابعاد مختلف، در دسترس نمی­ باشد، پیشنهاد می­ نماید به عنوان یک مؤلفه اولویت دار، نسبت به تهیه و تدوین یک برنامه ملی مدیریت تولید داده ­های پایه آب و هواشناسی و مصارف آب بر اساس کاربرد روش­ های هوشمند پس از بازبینی شیوه ­های موجود تولید و جمع ­آوری این داده ­ها در شبکه­ های اندازه ­گیری و پایش کشور با رعایت محورهای زیر اقدام گردد:

الف -تعیین یک نهاد مستقل از بین ظرفیت های موجود در کشور از سوی شورای عالی آب بمنظور:

– آسیب­ شناسی دقیق علمی و فنی از شرایط و وضع موجود شبکه­ های مختلف اندازه ­گیری و برداشت اطلاعات پایه منابع آب، هواشناسی و مصارف آب از منظر های تراکم ایستگاه­ های اندازه­ گیری و کفایت نوع شبکه­ ها، لوازم، تجهیزات و ابزارهای مورد استفاده در شبکه­ های سرتاسری برای برداشت داده ­های خام، نهادهای مسئول در کشور و ظرفیت­ های موجود در آنها، حجم سرمایه گذاری های بعمل آمده تاکنون، ظرفیت­ های آموزشی و پژوهشی در زمینه تولید داده ­های پایه، نهادهای تحقیق و توسعه و تجهیزات کالیبره ­کردن دستگاه ­های اندازه­ گیری، میزان همکاری با نهادهای بین ­المللی ذیربط و بهره­ گیری از ظرفیت آنها

– طراحی وضع مطلوب دست یافتنی با عنایت به  ارزیابی کمبود ها و نیازهای حال و آینده کشور و تهیه و تدوین برنامه منسجم متضمن، برنامه زمانی، برنامه مالی، نهاد سازی و انجام اصلاحات در ساختارها و ظرفیت­ های مورد نیاز برای ارتقای وضع موجود، شامل کلیه مؤلفه ­های ذکر شده ، و بالاخره تدوین شاخص­ های پایش پیشرفت برنامه و ارزیابی سرمایه گذاری های مورد نیاز برای اجرا در یک افق پنج ساله در مسیر نیل به وضع مطلوب ترسیم شده

ب- تعیین و معرفی رسمی یک کمیسیون راهبری و نظارت بر انجام بررسی ­های بند های فوق، متشکل از نمایندگان دستگاه­های مسئول و نخبگان مستقل خارج از دولت زیر چتر شورای عالی آب کشور

ج- تهیه و تدوین یک لایحه قانونی بر اساس یافته ­های مطالعات انجام شده از سوی دولت برای ارسال به مجلس شورای اسلامی جهت رسمیت بخشیدن به برنامه تدوین شده و حصول اطمینان از توافق قانون­گذار برای سرمایه­ گذاری در نظام تولید داده ­های پایه آب، هواشناسی و مصارف آب کشور

توصیه می شود اندیشکده تدبیر آب با جلب همکاری سایر نهاد های ذیربط بنا به مسئولیت­های اجتماعی و حرفه ای خود تدوین «برنامه ملی مدیریت تولید داده­ های پایه آب، هواشناسی و مصارف آب» را به عنوان یک نیاز ملی برای شورای عالی آب پیشنهاد و پی گیری نماید.