متن که در ذیل آمده است مجموعه پرسش و پاسخ در قالب مصاحبه انجام شده با آقای دکتر حسین دهقانی‌سانیج (دانشیار موسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی) می‌باشد و توسط برنامه سمپوزیوم ملی مسائل حل بیلان آب تهیه و جمع‌بندی شده است.
1 ـ از نظر شما مسئله بیلان آب در کشور چه نوع مسئله‌ای است و دارای چه ابعاد و مؤلفه‌هایی است؟
بیلان آب کشور یک مسئله استراتژیک، امنیتی، سیاسی است و در تمام این دسته‌بندی‌ها قرار می‌گیرد. پرداختن به مسئله آب طی سال‌های اخیر در کشور، نشان داده است که آب باید محور تمامی تصمیم‌گیری‌ها شامل جمعیت، امنیت غذایی، پایداری کشور، صادرات و واردات، رژیم غذایی، تولید ناخالص ملی و توسعه باشد. در شرایطی که کشور در منطقه خشکی از جهان قرارگرفته است، بیلان آب کشور باید شاخص ارزیابی عملکرد دستگاه ای اجرایی، اقتصادی، آموزشی و پژوهشی باشد و اثربخشی آنها در بیلان آب کشور دیده شود. این توضیحات نشان‌دهنده ابعاد بیلان آب در کشور است. از نظر هیدرولوژی، اجزای اصلی تعیین‌کننده بیان آب شامل بارش، تبخیر، رواناب، آب‌های زیرزمینی، نفوذ و آب‌های ورودی و برگشتی به حوضه و خروجی از حوضه است. لیکن مسائل و چالشهای آب طی سال‌های اخیر در کشور نشان داده است که در اندازه‌گیری بیلان و مدیریت آن باید اطلاعات دقیق‌تری از اجزای هر یک از شاخص‌های فوق داشته باشیم؛ مانند بارش و بارش مؤثر، تبخیر از سطوح مختلف آزاد آب، مراتع، اراضی کشاورزی، رواناب‌های مفید و غیرمفید.
2 ـ در درون نهادها و کارشناسان مسئول بیلان چگونه به موضوع بیلان نگاه می‌شود و چه خلاء‌ها و شکاف‌هایی در دیدگاه و رویکردهای موجود در شناخت، تحلیل و محاسبه بیلان وجود دارد؟
کارشناسان مسئول بیلان، شناخت نسبی از اجزای بیلان دارند و به اجزای اصلی در حد امکان پرداخته می‌شود، ولی زیر اجزاء به نظر موردتوجه نیست. لذا تصمیم‌گیری‌ها و سیاست‌های مبتنی بر بیلان در مواردی غلط‌انداز است. مثال بارز آن بیلان آب در سامانه‌های آبیاری سطحی و نوین آبیاری در بخش کشاورزی به‌عنوان مصرف‌کننده اصلی منابع آبی کشور است، که هنوز اطلاعات دقیقی از آن نداریم و یا اجزای آن را به خوبی نتوانسته‌ایم تعریف و تعیین کنیم و یا در این خصوص بیلان، به غلط راندمان را مرتبط می‌کنیم. یکی از خلأهای اصلی کشور در مسئله بیلان، گروه کارشناسی آن است. گروه کارشناسی بیلان باید ترکیبی از کارشناسان مختلف تأمین و تخصیص و مصرف آب باشد. برای مثال ترکیبی از هیدرولوژی، محیط‌زیست، انرژی و کشاورزی تا بتوان اجزای شاخص‌های اصلی بیلان را شناخت و به‌درستی در برآوردها و محاسبات وارد کرد.
3 ـ مهم‌ترین چالش‌ها و مسائل اساسی در حوزه تهیه بیلان آب در محدوده‌های مطالعاتی و حوضه‌های آبریز کشور کدام است؟
- ضعف در سرمایه‌گذاری و به‌کارگیری فناوری برای اندازه‌گیری و پایش و پیش‌بینی
- ضعف در شناخت دقیق اجزای بیلان و عدم اعتقاد به آن، که منجر به ضعف در انتخاب مدل‌ها و برآوردها می‌شود.
- عدم آشنایی دقیق به بخش‌های مختلف مؤثر بر بیلان آب کشور مانند بخش کشاورزی و محیط ریست.
- نبود گروه کارشناسی چند تخصصی تعیین بیلان که منجر به دخالت ناصحیح دستگاه‌های مختلف و غیرمسئول در اندازه‌گیری و تعیین بیلان می‌شود.
- نبود هم‌افزایی در استفاده از سرمایه‌های ملی برای جمع‌آوری اطلاعات
4 ـ ساختار و ترتیبات سازمانی و فرایند تعریف، انجام، بازبینی و تصویب گزارش‌های بیلان چگونه است و چه تأثیری بر محاسبه بیلان می‌گذارد؟
محاسبه بیلان قطعاً یکی از مأموریت‌های دستگاه‌های مسئول است، ولی چرا تاکنون به‌طور مناسبی اتفاق نیفتاده و در یک سال زراعی آمارهای مختلف از دستگاه مسئول ارائه می‌شود؟ غیر از ساختار و ترتیبات سازمانی در دستگاه‌های مسئول، چشم‌اندازی که دستگاه مسئول در محاسبه بیلان موردتوجه قرار میدهد، می‌تواند در فرآیند تعریف، انجام و بازبینی و تصویب گزارش‌ها اثرگذار باشد. بررسی دستورالعمل «روش‌های محاسبه بیلان آب» نشان‌دهنده آن است که نگارندگان آن تنها رویکرد اندازه‌گیری و یا برآورد برای خلأهای اندازه‌گیری را دارند. ولی مشخص نیست چشم‌انداز این اندازه‌گیری چیست؛ کنترل خشک‌سالی هر سال در همان سال؟ مدیریت خشک‌سالی هر سال در سال آینده؟ تجمع خشک‌سالی‌ها و تبدیل آن به بحران؟ افزایش بهره‌وری در مصرف؟ تعادل بخشی در مصرف و منابع؟ وجود چشم‌انداز در اندازه‌گیری و محاسبه بیلان ضرورت حضور و نظرات تخصص‌های مختلف را در محاسبه بیلان توجیه می‌کند و مؤلفه‌های اندازه‌گیری را مشخص تر، اولویت‌بندی و شفاف می‌سازد.
5 ـ حکمرانی بیلان آب دارای چه مؤلفه‌هایی است و چه وضعیتی در ایران دارد؟
متولی اصلی بیلان آب در کشور به لحاظ وظایف قانونی وزارت نیرو است که عهده‌دار تهیه و تنظیم آیین‌نامه‌های اجرایی مرتبط با بیلان آب است، ولی چرا دستگاه‌های مختلف سال‌ها است که با گزارش‌ها بیلان مشکل‌دارند، به حدی که به خود اجازه می‌دهند بدون تخصص و زیرساخت لازم در خصوص بیلان، اظهار نظر کنند و مهم‌تر اینکه اظهار نظرات ایشان حتی توسط خود وزارت نیرو گاهی مورد توجه و یا پذیرش قرار می‌گیرد. چنین رویکردهایی حاکی از آن است که وزارت نیرو در حکمرانی بیلان آب موفق نبوده است و باید چاره‌اندیشی کند. چالش دیگر چنین رویکردهایی در کشور مشغولی دستگاه‌های مختلف بر روی مسئله بیلان و نپرداختن به وظایف سازمانی خود است که متأسفانه خیلی هم از طرف دستگاه‌های نظارتی مورد ارزیابی قرار نمی‌گیرد. به نظر می‌رسد تشکیل یک کمیته چند تخصصی نظارتی مستقل برای بهینه کردن فعالیت‌ها و فرایندهای تعیین بیلان ضرورت دارد. این کمیته باید پاسخگویی نیازهای دستگاه‌های مختلف مانند وزارت کشاورزی، وزارت نیرو، وزارت صنایع و معادن و سیاست‌های بالادستی و کلان باشد.
6 ـ به نظر شما بیلان آب دارای چه ذینفعانی و بازیگرانی است و هر کدام چه ارتباط با بیلان دارند و چه نفعی می‌برند؟ چرا باید همه کنشگران در بیلان دیده شوند؟
مصرف‌کنندگان آب در کشور جزء ذینفعان و بازیگران اصلی بیلان هستند: کشاورزی، صنعت، شرب، محیط‌زیست. دستگاه‌های مرتبط با این بخش‌ها سابقاً برای مناسب جلوه دادن عملکرد خود در تلاش بودند برای آب نداشته سهم بیشتری بگیرند و از سهم یکدیگر بهره‌برداری کنند. بر همین اساس در بیلان همه کنشگران باید مرد توجه باشند. در سال‌های اخیر چشم‌اندازهای مشترک مانند تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی برای بیلان آب کشور موردتوجه مشترک بخش‌های مختلف قرارگرفته است. لیکن نیاز است این چشم‌اندازها به‌طور جدی‌تر در سطوح مختلف سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی، اقتصادی، اجتماعی مورد توجه و اقدام قرار گیرد و اثرات آنها در بیلان پایش و به هنگام شود.
7 ـ نظر خود را درباره محورهای زیر بنویسد؟
مسائل و چالش‌ها به لحاظ جمع‌آوری، بررسی و تحلیل داده‌های پایه منابع آب:
- ضعف در سرمایه‌گذاری و به‌کارگیری فناوری برای اندازه‌گیری و جمع‌آوری اطلاعات و تحلیل و پیش‌بینی
- ضعف در جمع‌آوری اطلاعات از بخش‌های مختلف بیلان
- نبود هم‌افزایی در استفاده از سرمایه‌های ملی برای جمع‌آوری اطلاعات توسط دستگاه‌های مختلف
مهم‌ترین چالش‌ها و موانع در افزایش عدم قطعیت محاسبات و تخمین مجهولات معادلات بیلان:
- ضعف در آشنایی از بخش‌های مختلف و نیازهای ذینفعان بیلان
- عدم اطمینان و یا ضعف در کنترل و صحت سنجی اطلاعاتی که اندازه‌گیری می‌شود
- نبود اتفاق نظر دستگاه‌های مختلف بر روی مدل‌هایی که برای برآوردها استفاده می‌شود
چالش‌ها و اختلاف نظرات بخش بیلان آب کشور در ارتباط با ديگر بخش‌هاي مرتبط (مصرف‌کنندگان) مانند وزارت جهاد کشاورزی و صنایع و معادن و محيط‌زيست:
همان‌طور که اشاره شد، دستگاه‌های مرتبط با بخش بیلان آب کشور مانند وزارت جهاد کشاورزی، صنایع و معادن و محیط‌زیست سابقاً برای مناسب جلوه دادن عملکرد خود در تلاش بودند برای آب نداشته سهم بیشتری بگیرند و از سهم یکدیگر بهره‌برداری کنند. بر همین اساس در بیلان آب باید چشم‌اندازهای مشترک برای بیلان آب کشور بیشتر موردتوجه باشد. این چشم‌اندازها باید به‌طور جدی‌تر در سطوح مختلف سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی، اقتصادی، اجتماعی موردتوجه و اقدام قرار گیرد و اثرات آنها در بیلان پایش و به هنگام شود.
