متن که در ذیل آمده است مجموعه پرسش و پاسخ‌ در قالب مصاحبه انجام شده با آقای دکتر ناصر رستم افشار (عضو هیات علمی پردیس فنی و مهندسی شهید عباسپور – دانشگاه شهید بهشتی) می‌باشد و توسط برنامه سمپوزیوم ملی مسائل حل بیلان آب تهیه و جمع‌بندی شده است.

1 ـ از نظر شما مسئله بیلان آب در کشور چه نوع مسئله‌ای است و دارای چه ابعاد و مولفه‌هایی است؟

برآورد بیلان آب یکی از ابزار مهم برای ارزیابی وضعیت فعلی و روند دسترسی به منابع آب در یک منطقه برای یک دوره زمانی خاص است. علاوه بر این، برآورد بیلان آب می تواند مدیریت آب را با ارزیابی و بهبود اعتبار بینش ها ، سناریوها و استراتژی ها تقویت نماید. بارش ، تبخیر ، رواناب ، آبهای زیرزمینی، نفوذ و آبهای ورودی و برگشتی به حوضه و خروجی از حوضه، اجزای اساسی تعیین کننده بیلان آب هستند.

2 ـ در درون نهادها و کارشناسان مسئول بیلان چگونه به موضوع بیلان نگاه می شود و چه خلاء‌ها و شکاف‌هایی در دیدگاه و رویکردهای موجود در شناخت، تحلیل و محاسبه بیلان وجود دارد؟

اصولا پروژه های عمرانی دارای ابعاد فیزیکی هستند که افتتاح انها بعنوان دستاوردهای مهمی در برنامه ریزی، مطالعه و اجرا بشمار می ایند و بازتاب چشمگیری نزد مدیران عالیرتبه دارند. در صورتیکه پروژه های مطالعاتی تهیه بیلان آب صرف نظر از روند تهیه و نصب ایستگاههای اندازه گیری، چنین جذابیتی ندارند. لذا بنظر می رسد هنوز مدیران عالیرتبه اعتقادی به اهمیت آمار و اطلاعات که از عوامل اساسی در تهیه بیلان آب هستند، ندارند. مضافا، غافل از این حقیقت می باشند که  نه تنها بیلان آب و دقت آن مقدار آب موجود و کمبودها را برا ی برنامه یزی و تخصیص به بخشهای مختلف تامین می نماید، کیفیت پروژه های عمرانی را نیز افزایش می دهد.

3 ـ به نظر شما، مهم‌ترین چالش‌ها و مسائل اساسی در حوزه تهیه بیلان آب در محدوده‌های مطالعاتی و حوضه‌های آبریز کشور کدام است؟

• تعریف واحدی از ایستگاها و دستگاه های اندازه گیری آمار و اطلاعات جهت نصب در ایستگاههای اولیه، ثانویه و مطالعاتی

• مطالعه و برآورد ایستگاههای مورد نیاز در حوضه های آبریز و نصب دستگاها

• تعلیم و تربیت پرسنل مورد نیاز جهت اندازه گیری و ثبت آمار و اطلاعات

• استفاده از فناوری اطلاعات جهت اتصال ایستگاهای اولیه (ایستگاهای مادر) به اتاق محاسبات

• بهینه سازی در انتخاب اجزای اساسی در  بیلان منابع آب

• بهینه سازی روشهای محاسبه بیلان منابع آب

• هماهنگی و همکاری بین دستگاههای ثبت آمار

4 ـ ساختار  و ترتیبات سازمانی و فرایند تعریف، انجام، بازبینی و تصویب گزارشات بیلان چگونه می‌بینید و چه تاثیری بر محاسبه بیلان می‌گذارد؟

ساختار سازمانی پویا (شیشه ای) با ایجاد ایده ها و چشم انداز های مناسب، می تواند مسیر های تازه ای از رشد و شکوفایی را فراروی سازمان قرار دهد و نوید بخش بهبود عملکرد سازمان باشد. همچنین استفاده از منابع انسانی در جوامع توسعه‌ یافته یکی از عوامل کلیدی دستیابی به توسعۀ پایدار محسوب می‌شود. بی شک، چنین تشکیلاتی با وجود کارشناسان مجرب می تواند در فرایند تهیه و تنظیم بیلان منابع آب بسیا موثر باشد.

بررسی روند تغییرات سازمان تحقیقات منابع آب (تماب) که مسئولیت تهیه آمار و اطلاعات منابع آب و بیلان را عهدار بوده است در طی چهار دهه، دچار تغییرات عمده ای گردیده است بگونه ای که بجای رشد و ارتقائ سازمانی در حد یک گروه و یا دفتر مطالعات تقلیل یافته است و کارشناسان زبده با تجربه ای بیشتر از بیست سال نیز به بخشهای دیگری غیر از مطالعات پایه منتقل شده اند. البته سعی گردیده از کارشناسان جوان استفاده گردد که در این راستا  علم و تخصص این کارشناسان قابل تقدیر است ولی کسب تجربه که می تواند بیشتر از علم کاربرد داشته باشد مستلزم زمان طولانی می باشد.

5 ـ از نظر شما، حکمرانی بیلان آب دارای چه مولفه‌هایی است و چه وضعیتی در ایران دارد؟

اگر درست متوجه شده باشم، تصمیم گیرنده اصلی بیلان آب بلحاظ وظایف قانونی وزارت نیرو (سازمان مدیریت منابع آب ایران) می باشد که عهدار تهیه و تنظیم آیینامه های اجرایی مرتبط با بیلان آب  است.

در ایران،  وزارت راه و ترابری (سازمان هواشناسی کشور) بلحاظ اقلیم شناسی و سلامت ترافیک هوانوردی و وزارت جهاد کشاورزی در جهت تولیدات کشاورزی نیز نسبت به تهیه بخشی از آمار منابع آب و هوا اقدام می نمایند که بعضا از نظر کاربردی با آمار وزارت نیرو متفاوت است. سازمان حفاظت محیط زیست نیز بطور پراکنده کیفیت منابع آب را تهیه می نموده که با امار کیفیت سازمان مدیریت منابع آب ایران یک نوع دوباره کاری محسوب می شود.

 بنظر می رسد ضرورت دارد کمیته ای در این راستا هماهنگی لازم در خصوص بهنیه نمودن فعالیتها و  ضوابط اجرایی (ثبت آمار) بعمل آورد. توضیح اینکه قبلا کمیته ای بین وزارت نیرو و وزارت راه وترابری وجود داشته و جلساتی نیز برگزار می گردیده ولی بعلت عدم باور به مدیریت مشارکتی تداوم نیافت.

6 ـ به نظر شما بیلان آب دارای چه ذینفعانی و بازیگرانی است و هر کدام چه ارتباط با بیلان دارند و چه نفعی می‌برند؟

قبل از هر گونه توضیحی لازم است توجه گردد که بیلان آب و تخصیص آب دو موضوع متفاوتی هستندکه هر کدام دارای کاربرد مشخصی می باشند. بیلان آب، مقدار آبی است که در یک زمان معین وارد یک حوضه شده پس از ذخیره سازی بخشی از آن خارج می گردد. تخصیص آب، عملیاتی است که  براساس میزان دسترسی به منابع آب و نیاز، به بخشهای مختلف، تخصیص  و به مصرف می رسد.

بنابر این، ذینفعان بیلان منابع آب را می توان بشرح زیر طبقه بندی نمود:

1. سازمان مدیریت منابع آب ایران – وزارت نیرو جهت اماده سازی بیلان و اطلاع از میزان آب قابل دسترسی
2. دانشگاهها و محققین جهت انجام پروژه های تحقیقاتی

ذینفان منابع آب را می توان بصورت زیر مشخص نمود:

1. سازمان مدیریت منابع آب ایران – وزارت نیرو جهت تخصیص منابع آب
2. وزارتخانه های مختلف بمنظور برنامه ریزی برای انجام پروژه های مطالعاتی و اجرایی
3. شهروندان، کشاورزان، صنعتگران
4. مدیریت شهری و روستایی
5. طبیعت

7 ـ نظر شما درباره محورهای ذیل چیست؟

• مسائل و چالش‌ها به لحاظ جمع‌آوری، بررسی و تحلیل داده‌های پایه منابع آب

1.. کمبود ایستگاههای اولیه (مادر)، ثانویه و مطالعاتی

2. عدم رعایت استاندارها در نصب ایستگاهای اندازه گیری

3. کمبود دستگاهای ثبات و خودکار در حوضه های آبریز

4. فرسودگی دستگاههای اندازه گیری در نقاط دور دست

5. عدم وجود پرسنل مجرب جهت اندازه گیری و ثبت آمار و اطلاعات

6. عدم قطعیت در صحت آمار و اطلاعات

7. عدم استفاده مناسب از فناوری اطلاعات جهت ثبت آمار و اطلاعات

8. پراکندگی در وجود اجزای اساسی در  بیلان منابع آب

9. عدم وجود روشهای مناسب در محاسبه بیلان منابع آب

10.عدم سرمایه گذاری لازم در فرایند تهیه آمار و اطلاعات پایه منابع آب

• مهم‌ترین چالش‌ها و موانع در افزایش عدم قطعیت محاسبات و تخمین مجهولات معادلات بیلان

 1. عدم قطعیت در صحت آمار و اطلاعات

2. پراکندگی در وجود اجزای اساسی در  بیلان منابع آب

3. عدم وجود روشهای مناسب در محاسبه بیلان منابع آب

• چالش‌ها و اختلاف نظرات بخش بیلان آب کشور در ارتباط با ديگر بخش‌هاي مرتبط (مصرف‌کنندگان) مانند  وزارت جهاد کشاورزی و صنایع و معادن و محيط‌زيست

همانگونه که در پاسخ به سوال 5 توضیح داده شد، بلحاظ وظایف قانونی وزارت نیرو (سازمان مدیریت منابع آب ایران) عهدار تهیه و تنظیم آیینامه های اجرایی مرتبط با بیلان منابع آب  است و وزارتخانه ها ی دیگر نیز بعضا حسب وظائف قانونی اقدام به تهیه یکسری آمار و اطلاعات می نمایند. لذا بنظر می رسد در تهیه بیلان منابع آب اختلاف نظری وجود ندارد.

 آنچه مسلم و ضروریست بهینه سازی ثبت آمار و اطلاعات منابع آب بر حسب وظائف قانونی است که می تواند توسط کمیته مشترکی از ذینفعان تهیه آمار و اطلاعات منابع اب انجام شود تا  از هر گونه دوباره کاری و هدر رفت بودجه جلوگیری شود.